Bind 1 Lesjaskogen er utseld - muleg opptrykk?

Det første bindet av dei gamle bøkene, om Lesjaskogen, var - som dei andre - trykt i 2000 eksemplar. Det har vore utseld frå Lesja kommune i mange år. Kor stor etterspurnaden har vore etter at det var tomt på lageret kjenner eg ikkje til, og boka kan jo for så vidt lesast på bokhylla.no. Men ein del synes nok det er slitsamt å lese på skjerm og vil heller ha papirversjon, som altså er vanskeleg. Eit kjapt søk på nettstaden antikvariat.net gir i dag 0 treff for bind 1 (og 1 kvar på bind 2 og 3).

Gjennom ein uforpliktande sjekk av kva eit eventuelt opptrykk av bind 1 vil koste har vi kome fram til følgjande: Først må nokre arbeidsoperasjonar gjerast: ein må, som klargjering for trykking, reinskjera ei original bok til enkeltsider (636 sider). Desse må så skannast i to omgangar: først som tekst og deretter i bildemodus for å få god nok kvalitet på fotografia. Deretter kjem kostnaden med trykking, som heng saman med kor mange eksemplar som skal trykkast (opplaget).

Ein slik produksjon, med eit opplag av bind 1 på 500 eksemplar, ser ut til å kunne gjerast for ein stad mellom kr. 85.000 og 90.000 (+ mva).

Førsteopplaget av bind 1 hadde ein utsalspris per bind på kr. 300, men det er kanskje rimeleg å doble denne for eit nytrykk?

Refleksjonar kring inntektene av eit eventuelt nytt bygdebokbind

Når ein skal kalkulere slike prosjekt, må ein sjølvsagt også rekne med inntektene av boksalet. Ulempa er dessverre at ein får ikkje desse inntektene før i etterkant av stort sett alle utgiftene til arbeid og trykking, og korleis vil salet gå?Bokprosjekt, slett ikkje berre bygdebøker, har derfor betydelege likviditetsutfordringar. Det veit alle som har prøvd å drive bokforlag (som eg har gjort sjølv)...

Når det gjeld bygdebøker av denne sjangeren (busetnads- eller gards- og slektshistorie) generelt, veit ein rett nok at dei er rimeleg sikre salssuksessar, med eit forbehold i høve dei store "døgnfluene": dei får vanlegvis eit løft når dei blir utgjevne, men blir så selde over lang tid, mange år.

Lesja kommune har for så vidt gode erfaringar med slikt boksal. Kommunen har vore forlag ikkje berre for bygdebøkene, men i alle fall òg for Øystein Mølmen: Jakt og fangst i Lesja, Ivar Kleiven: Lesja og Dovre (lenka går til 1923-utgåva, men kommunen gav i 1981 ut eit identisk nytrykk) og fleire.

Det som ofte gjer det vanskelegare å bruke dei erfaringane ein kommune har frå boksal, er manglande rutiner for registrering av boksalet. Det er oppgåver som kjem inn i mellom alt det andre ein kommuneadministrasjon skal drive med, ein manglar kanskje spesifikke postar i rekneskapssystemet osv. For i det heile å vete kor mange bøker som er selde, må ein telje opp det lageret som står att og trekke det frå det opprinnelege opplaget av bøkene. Det må ein da gjere kvart år skal ein halde slikt oversyn. Så langt eg veit har nok ikkje Lesja gjort det - men om eg tek feil er det jo svært bra!

Det siste store prosjektet eg har vore involvert i er Busetnadssoga for Volda. Her oppmoda eg kommunen om å registrere salet år for år og bind for bind frå første bindet vart gjeve ut i 2005, og - som ein kan sjå av tabellen - det har blitt følgt opp. Salet første året eit bind var utgjeve er sjølvsagt størst, men det har óg noko å seie når boka vart lansert; som ein kan sjå vart bind 2 og 6 lansert like opp under jul, og salet vart nok litt mindre det året. Men som ein óg kan sjå, ettersalet av dei enkelte binda går jamt og trutt. Slik har det nok vore med Lesjabøkene òg, utan at eg altså kjenner tal, men bind 1 vart som kjent utseld for mange år sidan.

Prisen på bøker er sjølvsagt òg ein variabel. Er boka for dyr er folk mindre viljuge til å kjøpe, viss dei er usikre på om ho er verd prisen. Nå "toler" nok bygdebøker litt høgare pris enn andre fagbøker, viss dei inneheld stoff folk er interessert i. Og det gjer ofte bøker av denne sjangeren. Voldabøkene blir seld for kr. 600 per ordinært bind, kr. 500 for registerbindet og kr. 3000 for alle bøkene i ei pakke.

Volda kommune sel bøkene på same måte som Lesja har gjort: sjølv over disk eller etter bestilling per post eller telefon og i kommisjon via bokhandlarar og truleg på butikkane rundt om i bygdene. Alt utanom salet over disk fører med seg utgifter: porto for utsending (kan krevjast inn) og salsprovisjon til kommisjonærar. Desse kostnadene varierer sjølvsagt mykje, og det eg ikkje har hatt høve til å sjå på for Volda er kva som har vore bruttoinntekten på boksalet av desse bøkene (ikkje medrekna andre lokalhistoriske bøker Volda kommune òg har for sal). Med det talet delt på samla antal bind kunne ein truleg få eit oversyn over netto inntekter av boksalet for Volda, men det er altså ikkje gjort.

Eit tankeeksperiment

Eit oppdateringsbind for Lesja kan truleg seljast for kr. 600. Ein kan kanskje rekne med at viss det kjem i rimeleg tid før eit julesal, går det nok ut nærare 1000 eksemplar rimeleg raskt? Kva salsutgiftene kan bli er sjølvsagt vanskeleg å meine noko om, men det er kanskje ikkje urimeleg å kunne rekne med netto inntekter på nærare 4-500 tusen lanseringsåret og året etterpå?

Sidetal, tidsforbruk og kostnader, eit muleg oppdateringsbind

Det er notorisk vanskeleg å kalkulere slike prosjekt. Det finst ingen «norsk standard», og arbeidstempo og avbrot av ymse grunnar oppstår nesten alltid.

Metode

I den rapporten Ole Martin Sørumgård og eg har arbeidd med, baserer vi oss på erfaringar frå tidlegare prosjekt vi har vore involvert i, særleg Sulasoga, publisert i fem bind pluss registerbind i 2004–2009. Sulasoga var pilot­prosjekt for utviklinga av bygde­bok­data­base­programmet BSS, og vår programutviklar Ole Martin Sørumgård hadde i realiteten funksjonen som «bygde­bok­for­fattar». Han hadde ansvaret for familieoppsetta («slekts­historia»); desse bøkene har ikkje ordinær gardshistorie (som i Lesjabøkene), og grendekapitla var skrive av ein annan forfattar.

Som ein del av utviklingsarbeidet og pilotprosjektet registrerte Sørumgård tidsforbruk for fleire arbeids­operasjonar, ikkje berre behandlinga i programmet. I Sula-prosjektet vart det utvikla eit skjema til husstandane for å få inn informasjon, denne informasjonen skulle registrerast, manuskript skulle klargjeras og sendast husstandane til gjennomsyn, korrigeringar innarbeidast osv. slik at innhaldet i databasen var klart til utskrift og direkte oversending til trykking. Erfaringane frå Sula-prosjektet har Sørumgård så brukt til å kalkulere ein samla arbeidsinnsats i timar per trykt side i ferdige bøker. Den kalkylen, som for Sulasoga viste om lag 2,5 time per side, er det vi har som metode for å seie noko om arbeidet som må til i eit nytt Lesja-prosjekt. Det er vel og merke den delen som omfattar familie- og personinformasjonen. Bustad- og annan informasjon (gards- og ev. grendehistorie) som skal vere med i den ferdige boka må kalkulerast på anna vis.

Sidetalet

.. er i stor grad proporsjonalt med folketalet i området i den perioden verket skal dekkje. For Lesja reknar vi 1970 som eit «startår» for dei familiane som skal ajourførast i dei gamle bøkene. Det er altså familiane i dei tilsvarande bustadane: gardar og bustadhus, men ikkje nedlagde plassar og fråflytte hus (sjå gjerne innhaldslistene i dei gamle bøkene), som utgjer litt over 700. I tillegg kjem så dei nye familiane som er etablert og bur eller har vore busett i bygda (ikkje detaljkalkulert) etter bøkene var utgjevne.

Så reknar vi ein periode på 50 år fram til ei eventuell ny bok med oppdatert informasjon om dei som står i bøkene og nye familiar og bustader skal vere klar til utgjeving.

Ut frå Sulasoge-erfaringane og med eit liknande oppsett av familiar som i bind 1–3 meiner vi at den oppdaterte familieinformasjonen i eit nytt bind for Lesja kan bli på kring 320–340 sider. Ei ferdig bok vil likevel bli større, og 550–600 sider er truleg ei grense. Namneregister (for- og etternamn) har kanskje størst interesse, og det vil etter desse kalkylane ta ca. 60–70 sider. Tittelsider og innhaldslister tek kanskje 9 sider. Dei gamle karta, viss ein vil bruke dei, tek ca. 45 sider. Da er boka oppe i 450 sider, og ein har att 100–150 sider til disposisjon til andre element: noko utvida tekst på gardar / bustadhus og fleire bilde.

Tidsforbruk og kostnader

Erfaringane frå Sulasoga gav oss også eit brutto timetal arbeid delt på talet på ferdige manuskriptsider for den reine familieinformasjonen, men det gjeld berre med dei arbeidsmetodane som vi utvikla i samband med Sulasoga.

Med bokproduksjonen følgjer det ein del andre operasjonar, i tillegg til oppsett av rein tekst, som må reknast inn: illustrasjonar, redigering, korreksjon av manuskriptet etter utsending til kontroll, produksjon av register og prosjektleiing. Omfanget av dette arbeidet er det vanskeleg å kalkulere på førehand, men digitaliseringa, og ein oppdatert metode med direkte digitalkontakt med den enkelte familien, kan i det minste gjere det lettare enn da dei gamle bøkene vart produsert.

Etter Sulasoge-metoden ville det da, slik vi ser det nå, vere nødvendig med kanskje 1000-1200 arbeidstimar for å gjere innhaldet i ei bok klar for trykking.

Også for bokproduksjonskostnadane, oppsett av boksidene (ombrekking) og trykking tek vi utgangspunkt i erfaringane vi har frå fleire nyare prosjekt. Trykkeprisar har i mange år halde seg svært stabile og vesentleg lågare enn da dei gamle bøkene vart trykte. Opplag og sidetal i boka har sjølvsagt betyding, men mindre enn ein skulle tru. Med eit sidetal i boka på mellom 400 og 600 sider, fargetrykk og opplag på mellom 1000 og 2000 eksemplar er vår erfaring at denne kostnaden kan kome på mellom ca. kr. 150.000 og kr. 250.000.

Korleis oppdatere personinformasjonen på mest muleg effektiv måte?

Da har eg hatt høve til å ta opp att dette arbeidet, og har spekulert ein del på korleis ein bør gå fram for på mest muleg effektiv måte å få inn oppdatert informasjon om a) dei siste familiane i dei gamle bøkene og b) nye familiar som er etablerte.

Den tradisjonelle måten å få inn informasjon om dei siste par generasjonane i slike bokverk på er ved å lage eit papirskjema og sende ut i alle postkassar, og så be folk om å fylle ut og returnere desse til ho eller han som har ansvaret med å skrive ut og redigere teksten ("forfattaren") som skal trykkast.

Når "forfattaren" så meiner å ha fått skrive inn familieinformasjonen komplett, har ho/han ofte, i alle fall i mine prosjekt, tatt utskrift som har blitt sendt i retur som papirpost for kontroll. Det har vore gjort med relativt kort frist før trykking. På den måten blir ansvaret for mulege feil eller manglar overført til den enkelte familie, og "forfattaren" kan avvise klager og kritikk etter lansering av bøkene. Dette vart t.d. gjort i sluttfasen med dei tre Lesja-binda.

Det er likevel fleire ulemper med denne metoden. Det blir produserte svært mykje papir, det kostar porto og det tek etter måten lang tid. Ein må kanskje bruke grendekontaktar for å få inn ferdige skjema.

I dag er jo digitalisering og effektivisering moteord som mange mislikar. Men i denne samanhengen trur eg likevel ein slik prosess kan effektiviserast monaleg gjennom systematisk bruk av nyare digitale hjelpemiddel. I dag kan ein relativt enkelt, t.d. gjennom gratis tenester som Google, sjølv produsere skjema som ein distribuerer på ymse måtar og få resultatet inn for vidare behandling.

Eg trur likevel at for eit ev. Lesja-prosjekt, der vi altså tek sikte på først å registrere dei siste familiane i dei gamle bøkene før innsamling av oppdatert og ny familieinformasjon, at dette kan gjerast enklare og raskare. Det er nemleg vanskeleg å utforme generelle skjema som skal passe for alle familiar, særleg med dei etter kvart nokså kompliserte familiestrukturane ein kan sjå i dei fleste lokalsamfunn ("dine, mine og våre barn"). Eit skjema må da ha mange og kompliserte felt for å fange opp alle variasjonar, og det kan avskrekke mange frå å gå laus på det.

Viss det skulle bli eit prosjekt med å oppdatere personinformasjonen i Lesjabøkene som eg ev. blir involvert i, ser eg derfor for meg ein meir direkte kontakt med kvar familie. Eg vil opprette ein eigen e-postadresse, og ganske enkelt be alle ta kontakt med meg på den. Til slike familiar som allereie står i dei gamle bøkene, sender eg så kopi (klipp/lim i e-postmelding) av det som er registrert, og be om kontroll og oppdatering. Når eg så får svar oppdaterer eg databasen, tar ny klipp/lim-utskrift og sender i retur. Den fram- og tilbakekontakten går til alt er oppdatert og klart til trykking.

Det er muleg at ein slik prosess må avgrensast litt, t.d. til delar av bygda og steg for steg (og kanskje også her å bruke grendekontaktar til hjelp), men det må vurderast nærare og kanskje testast.

Kom gjerne med synspunkt nedafor her.

Nærare om behovet for oppdatering av dei enkelte binda

I dette innlegget (frå november 2014) skreiv eg, mellom anna, litt om skriveprosessen med dei tre første bygdebokbinda. I samband med oppdateringsspørsmålet kan det vere relevant å gå litt nærare inn på arbeidsprosessane og framdrifta.

Da eg starta i august 1981 låg det føre eit manuskript skrive av Arne Amundgård, delvis etter slektsoppsett oppsett av Egil Mølmen. Eg skulle altså i utgangspunktet skrive gardshistoria, for slektshistoria var ferdig, men dessverre mangelfull så det vart sett i gang eit betydeleg kontrollarbeid i hovudsak utført av Kristian Anseth (sjå rapportar i årsskriftet for historielaget på 1980-talet). Det arbeidet omfatta heile bygda, og i samband med innskriving av manus på tekstbehandling (delvis av assistentar) utvikla eg det familienummersystemet for krysstilvisingane som er brukt, og kontrollerte at dei stemte innafor kvart bind (problemet med det systemet har eg skrive litt om dette innlegget).

Manuskriptet til bind 1 vart så vidt eg hugsar sendt ut til alle husstandane ettersommaren / hausten 1986 og så innarbeidd og sendt som elektronisk fil til trykkeriet på Otta i mars 1987 (og boka vart lansert like før jul). Dermed er nok 1986 sluttpunkt for personinformasjonen for Lesjaskogen.

Det var så i 1987 eg etablerte forlaget som òg tok over bygdebokprosjektet, mellom anna med utvida kontakt mot Midtvesten og dei viktigaste «Lesja-bygdene» der. Planen var eit eige bind om den store gruppa utflyttarar (sjå Årsskrift for Lesja historielag 1989 s. 58-67). Det vart det ikkje noko av, men informasjonen om emigrantar i bind 2 og 3 er relativt mykje meir detaljert enn i bind 1.

Storparten av arbeidet med bind 2 gjorde eg sjølv, delvis med assistentar tilsette på forlaget fram til hausten 1989 da det gjekk konkurs. Men i 1987 og 1988 arbeidde vi òg med innsamling og skriving av teksten til boka Setrane i Lesja, slik at bind 2 vart ståande litt på vent. Manus til bind 2, frå Mosenden til og med Hågå-gardane, vart så vidt eg hugsar utsendt til husstandane vinteren 1991-1992. Eg arbeidde med ferdiggjering utover hausten 1992 også etter at eg var tilsett som vikar i undervisningsstilling på distriktshøgskulen i Volda, og boka kom like før jul det året.

Så fekk eg fast stilling i Volda og måtte ha meir systematisk hjelp til sluttføringa. Det vart Ingebjørg Ulfsby Bottheim, som gjorde ein svært grundig jobb med å supplere og ajourføre ikkje berre den nyaste personinformasjonen, men i tillegg både emigrant- og annan informasjon om utflyttarar frå søre delen av bygda (og i tillegg ein god del til bind 1 og 2). Manus for bind 3 gjekk nok ut til husstandane vinteren 1995-1996, eg skreiv ferdig teksten om sommaren og kunne levere siste bindet til ordførar Jo Nordahl Bottheim 24. oktober i 1996.

Så det er altså ikkje ubetydeleg forskjell i ‘kvaliteten’ på personinformasjonen frå bind til bind. Bind 1 er svakast og bind 3 utan tvil det som er best oppdatert, nå omtrent 21 år etter siste punktum vart sett.

Gardshistoriene, og dei mindre grendekapitla, vart i stor grad skrive etter same mal, og innhaldet i desse delane av binda trur eg kan seiast å vere av rimeleg lik kvalitet.

Eit oppdateringsbind vil føre all personinformasjon fram til same tidspunkt, men det vil altså sannsynlegvis bli noko «framtungt», da det vil vere behov for relativt meir informasjon om personar i bind 1-området, Lesjaskogen.

Spørsmålet er altså: er det på tide, eller for tidleg, å sette i gang det relativt omfattande arbeidet med innskriving av dei siste familiane i dei tre gamle binda og samle inn og innarbeide nyare personinformasjon?

Meir om etternamn i personinformasjonen

I dette innlegget har eg nokre tankar om etternamnbruken i eit eventuell oppdateringsbind. Dei gjekk mellom anna på at vi bør få med slike namn på alle som blir nemnde i boka slik at dei kan finnast att i det namneregisteret som det vil vere muleg å få laga, viss ein nyttar dataprogrammet BSS.

Men ved nærare ettertanke har ein fleire problemstillingar knytt til det eg har kalla den «moderne namneskikken». Det går mellom anna på doble etternamn og bruk i register.

Ein vanleg familie i dei gamle bøkene kan sjå slik ut:

Marit, 1942, g. 1964 m. Ola K. ___ frå ___ (_-_), 1938. Barn:

1. Kari, 1964, g. ____ m. ____

2. Knut, 1966, tok over.

3. Anne, 1968, g. ___ osv.

(Sjølvsagt heilt fiktive namn.)

I ein slik familie finn ein altså att kvar Marit f. 1942 kom frå i familien framafor, og ein må resonnere seg fram til etternamnet. Viss foreldra (nesten berre faren) har fått påført eit etternamn kan ein rekne med at Marit òg fekk same etternamnet etter at ho gifta seg med Ola (han står normalt med sitt etternamn). Men om Marit verkeleg tok etternamnet til Ola er uråd å vete i bøkene. Da arbeidet starta var det òg framleis nokså vanleg at ungane fekk faren sitt etternamn. Men som vi veit er det blitt meir vanleg at begge i eit foreldrepar beheld sine etternamn og at ungane kan få enten det eine eller det andre frå foreldra, eller kanskje mest vanleg: begge, med eller utan bindestrek.

Viss vi nå seier at Marit hadde familienamnet Ås og Ola var Haug, kan familien bli slik i ein oppdatert versjon (forenkla):

Marit Ås, 1942, g. 1954 m. Ola K. Haug, 1938. Barn:

1. Kari Ås Haug, 1964.

2. Knut Ås Haug, 1966.

3. Anne Ås Haug, 1968.

osv.

Formelt sett er det berre det siste av slike doble namn som blir etternamn. Det som står framafor, mellomnamnet (her: Ås) blir ein del av fornamnet, jf. namneloven - med mindre namna blir kopla saman med bindestrek: Ås-Haug. Dei blir da eit «dobbelt etternamn» og blir rekna som to forskjellige namn (§7).

Gitt at to personar med slike doble etternamn giftar seg, kva blir deira, for ikkje å seie barna, sine etternamn da? Og korleis handtere namna i registeret? Marit f. 1942 kan vere kjent i sin generasjon som Marit Ås fordi familien bur på Ås, men ho «skriv seg» med familienamnet til mannen (Haug). Ved bruk av BSS kan slike namn leggast inn slik at ein kan finne både ‘Marit Ås f. 1942 side ___’ og ‘Marit Haug f. 1942 side ___’ i registeret, men blir det forvirrande?

Heldigvis har vi nok ikkje så mange slike tilfelle i Lesja, men vi har nokre som har teke gardsnamnet som etternamn (§4.8). Da har kanskje berre ein eller ingen av hovudpersonane lenger det etternamnet dei hadde før. Det har elles blitt lettare å skifte namn utan nokon særskilt grunn, så det finst jo mange uvante namneformer i dag (vonleg ikkje så mange i Lesja, heldigvis).

Så det blir i tilfelle nødvendig å drøfte kva for prinsipp ein skal legge til grunn i familieoppsetta i ei ny bok, og kva for namn ein skal kunne rekne med å finne att ein person under i registeret.

Kom gjerne med synspunkt nedafor her eller i FB-gruppa!

Om oppdatering av personinformasjonen

I tidlegare dokument (tilbod 2011 og utfyllande notatseptember 2016) er nemninga «oppdatering» av bygdeboka bind 1, 2 og 3 «fram til dags dato» (2011-tilbodet) brukt. Med dei omgrepa var det tenkt å føre vidare (ajourføre, supplere) familieinformasjonen som står i bøkene frå det tidspunktet bøkene vart publiserte fram til trykking av ei ny bok som dekkjer heile bygda. Det var ikkje tenkt på noko form for «oppdatering» av slekt- og familieinformasjon lenger bakover i tid. Den informasjonen vil likevel aldri bli «oppdatert», for det finst store mengder kjelder som kan føre til at dei mange personane som på 17- og 1800-talet står som «elles ukjent» i bøkene kan bli identifiserte som busette andre stader i landet eller i utlandet. Slik supplering blir gjort og kan gjerast på lokalhistoriewikien, slik eg skreiv om i dette innlegget.

Etter at kommunen løyvde midlar til å greie ut eit slikt oppdateringsprosjekt nærare har vi, det vil seie Ole Martin Sørumgård og eg, drøfta dette nærare og oppdaga at dette med oppdatering må / bør presiserast nærare.

Tilbodet i 2011 var inspirert av eit liknande prosjekt Herøy sogelag gjennomførde for Herøyboka – gode og solide bøker publiserte i åra 1962–1963. Informasjonen i dei bøkene var da 50 år gamal, og sogelaget ville oppdatere den bakover til familiar etablerte ca. 1920. Eg skisserte derfor at Lesja i eit liknande prosjekt kan ta utgangspunkt i familiar etablerte i 1960 eller 1970 og oppdatere desse fullstendig fram mot nytt utgjevingstidspunkt.

Ved nærare ettersyn kan det bli nokså mykje arbeid og ta relativt stor plass i ei ny bok utan at det betyr særleg mykje ny informasjon, berre mykje oppattaking. Familieinformasjon i Lesjabøkene er relativt grundig oppdaterte fram til bøkene vart trykt, og «oppdatering» av tilnærma ferdige familiar vil truleg berre medføre datoar for vitale tidspunkt (fødsel, ev. død) for personane i familiane og ev. flytteinformasjon og justeringar i familieforholda. Men det kan bli arbeidskrevjande å få inn slik informasjon rimeleg systematisk og «rettferdig».

Dei familiane som har størst behov for oppdatering er eigentleg berre dei siste på kvar bustad, der det ofte ikkje står anna enn fornamn og fødselsår for ungane. For slike familiar, og ev. ein neste generasjon, er det klart behov for oppdatering, særleg for bind 1, noko mindre for bind 2 og 3.

Det vil likevel i nokre tilfelle vere enkeltpersonar i den nest siste generasjonen som det er behov for oppdatering om. Det gjeld gjerne dei siste i ein søskenflokk, der ein av dei eldste har tatt over og etablert siste generasjon, men der yngre søsken står berre med fødselsår og kanskje «student» eller liknande som «yrke». Eit par slike døme finn ein i bind 1 s. 418 på Jonsgard, Bjølverud og i bind 3 s. 610 på Nørdre Rolstad (og sikkert andre stader). Oppdatering av personinformasjonen på slike bustader kan da ta form av at berre dei av personane i nest siste generasjon som bør få oppdatert informasjon blir lista først, før den siste familien frå bøkene og ev. ny generasjon med fullstendig oppdatering.

Herøybøkene dekkjer ein kommune som er 4–5 gonger så stor som Lesja, med mykje innflytting og manglande informasjon mykje lenger bakover i tid. Behovet for oppdatering var derfor betydeleg større der enn i Lesja.

Kanskje ein like godt skulle utsette eit prosjekt i Lesja nokre år?

Synspunkt her eller på FB-gruppa.

Om lokalhistoriewikien i bygdebokarbeid

I grunnlagsdokumenta (2011 og 2016) er eg inne på bruk av lokalhistoriewikien. Eg klipper like godt inn frå det siste notatet:

Det er altså gardshistoriedelane (sjå tilbodet frå 2011 s. 2) som ein kan gjere på wikien i større eller mindre grad (oppdateringsbindet bør nok ha noko slik informasjon i trykt form). Den store fordelen med wikien er at ein kan inspirere fleire til både å samle og publisere lokalhistorisk stoff. Det kan til dømes vere skuleelevar, som er meir vande med digitale medium. Gardshistoriene kan supplerast med utfyllande informasjon om personar knytt til gardane, spesielle hendingar osv. – større og mindre sjølvstendige artiklar som blir lenka inn til den enkelte garden eller bustaden. Dette kan sjølvsagt gjerast for alle slike objekt, også nyare bustadhus. 

Også andre prosjekt vurderer ei slik løysing. Eg er til dømes sjølv i diskusjon med Rauma historie-lag om eit prosjekt for gamle Grytten, og har skrive ein tidleg og mangelfull første versjon av ei slik gardshistorie her. 

Fordelen er som ein kan sjå at ein kan lenke opp til stader og uttrykk, gardskart, kjelder og nærare omtale av personar (sjå om Ola K. under Brukarar). Oppdateringar og supplement t.d. med gamle og nye bilde kan kven som helst gjere som har registrert seg som brukarar. 

Wikien har for så vidt ikkje mange slike relativt fullstendige busetnadssogeverk, men Heimar og folk i Bykle er faktisk komplett. 

Det viktigaste med ei wikiløysing er at ho er dynamisk og kan endrast etter kvart når ein oppdagar feil eller finn ny informasjon. Trykte medium er statisk og viser informasjonen per trykketidspunkt.

For meg er det eigentleg utilfredsstillande å ha to avgrensingar i skrivinga: 1) eit "fikseringspunkt" (når teksten skal leverast til trykking, og 2) sidetalet i trykte publikasjonar. I slik lokalhistorieskriving er ein på "mikronivå", men som ein veit - det er mykje som kan skrivast om enkeltpersonar og om gardar.

Det er altså som supplement til innhaldet i dei gamle bøkene, både gards- og personinformasjonen, wiki kan vere ei god løysing. For dei gamle bøkene begynte eg alt i 2009 med både å rette feil og supplere med ny informasjon om personar som står som "eller ukjent" eller manglande informasjon om familiane.

Lenke til oppdateringssidene:
Bind 1
Bind 2
Bind 3

Det var særleg krysstilvisingssystemet med familienummer det vart ein god del feil i, særleg for bind 1. Eg har ein arbeidskopi av den boka, der alle feil eg fann i bd. 2 og 3 vart ført inn. Desse feila er retta opp til og med Einbugardane under bind 1, men elles nokså tilfeldig.

Kven som helst kan registrere seg som brukar av denne nettstaden, det er gratis og den blir drifta av Norsk lokalhistorisk institutt så den kjem til å vere der i overskulege framtid. Eg har laga ein liten introduksjonsfilm som viser korleis ein kan bruke lokalhistoriewikien.

Bruk av Widerøe flybilde i ei ev. oppdatert bygdebok

Som det går fram av det første tilbodet Snøhetta sendte til Lesja kommune i 2011, har Lesja kommune ein serie med flyfoto tatt av Widerøes flyveselskap i 1962-63. Bilda vart skanna i samband med fotohistorieprosjektet (bind 4) og er arkiverte i Lesja.

Spørsmålet nå er om desse bilda bør brukast systematisk i eit ev. oppdatert bind med busetnadshistorie.

Dei aller fleste bilda er svært god historisk dokumentasjon av korleis busetnaden i Lesja såg ut først på 1960-talet. Eg meinar nok at ein kan bruke stort sett alle av desse i ei oppdatert bok. Det optimale ville truleg vore å nyfotografere (ved hjelp av drone) tilnærma same motiv i dag, og så montere bilda frå 1962-63 opp mot nye tilsvarande bilde på same eller motståande side. Da ville ein få eit godt inntrykk av utviklinga innan busetnaden i bygda i denne perioden.

Utfordringa er at det er over 400 Widerøebilde, og dei vil da åleine legge beslag på over 200 sider. Skal det så i tillegg brukast nye bilde, vil dei òg trenge like stor plass, og da blir nok boka alt for stor, viss ein skal halde seg innafor eitt bind.

Nokre døme frå bildearkivet:

W-99537: Strandheim i framgrunnen, Mariplassen bak til venstre og Groven (Ommundgard).

W-99600 Hågås-Tande i framgrunnen, Blåsenborg og delar av Lesja sentrum bak.

W-99789 Nørdre Verket, Knipstugu i framgrunnen, Nørdre Knipa, Plassen, Lykkom m.fl. bak.

Kom gjerne med synspunkt i kommentarfelt nedafor eller på FB-gruppa.

Jordbruksteljingane 1939 og 1949

Jordbruksteljingane er ikkje dei mest spennande kjeldene til historia om gardar og plassar. I bygdebøkene er det tatt med informasjon om husdyrhaldet og åkerbruket frå slike teljingar på 1800-talet (dei var eigentleg kombinerte folke- og jordbruksteljingar). Eg brukte dei til å seie noko om i kor stor grad dei enkelte bruk produserte nok mat i forhold til talet på folk som budde der.

Det vart tatt opp meir detaljerte slike teljingar også på 1900-talet, mellom anna i 1907, men grunnlagsmaterialet, informasjonen om drifta på det enkelte bruket, gjekk tapt i brann hos Statistisk sentralbyrå. Heller ikkje for seinare teljingar før 1939 er grunnlagsmaterialet bevart. Det er først frå 1939 og kvart tiande år utover at ein finn slike opplysningar for kvart bruk. Men dei var innsamla under Statistikkloven av 1907, som sette sperrefrist: dei innsamla opplysningane skulle ikkje gjerast kjent for enkelte bruk før etter 60 år. Det var lov å publisere samandrag for minst fem bruk (så vidt eg hugsar). Det er bakgrunnen for dei tabellane som står i kvart grendekapittel.

Nå er det gått så lang tid at både 1939 og 1949 er fritt tilgjengelege (og 1959 blir det om to år). Mykje har skjedd med jordbruket i bygda på dei seksti åra, så eit spørsmål som må drøftast i forprosjektet er om ein skal innarbeide denne informasjonen i ei oppdatering.

Kom gjerne med synspunkt!

Dette 1939-skjemaet (for- og bakside) er frå Søre Plassen på Lesjaverk, gardsnr. 29 br.nr. 2, som òg dreiv Storteigen, gardsnr. 32 br.nr. 2 (sjå bd. 1 side  495 til 497).

Om etternamn i ei ev. oppdatert bygdebok for Lesja

Da eg arbeidde med bygdeboka, kom eg raskt i stuss med etternamn-bruken i Lesja. Eg var oppvakse i bymiljø, der alle hadde sine faste etternamn og konene stort sett skifta til ektemannen sitt etternamn da dei gifta seg (trenden begynte å snu på 1970-talet, men mange av mine jamaldringar skifta namn slik).

Da eg begynte hadde Arne Amundgård alt skrive ut eit manuskript med dei fleste familiane i Lesja, frå 1600-talet og fram til kring 1980. Nå har eg ikkje det manuset tilgjengeleg, men bruken av etternamn var litt forvirrande. Det var som kjent ikkje før i 1923 at det vart påbode å ha faste etternamn i Noreg, og før den tid varierte namnebruken mykje. (Sjå nærare om skrivemåtenav namn i bygdebøker i dette innlegget).

Da eg kom til Lesja var det framleis slik at mange «skreiv seg» med eit etternamn som gjerne var ei meir gamalmodig form av namnet på heimgarden eller ein gard ein av forfedrane var frå. For nokre hadde vedkomande forfar kjøpt eller gifta seg til ein annan gard og halde på det opphavlege gardsnamnet som etternamn. Det mest klassiske dømet på Lesjaskog er Mølmen; Ole O. Mølmen, (1830-1912), sjå Øverlie (4-8), bd. 1 s. 299f, kjøpte mange gardar som barna overtok, og dei fleste heldt da på Mølmen som etternamn. Men i daglegtale vart folk på desse (og andre) gardar framleis  kalla med det gamle gardsnamnet - det var noko det tok meg litt tid å oppfatte.

Det uheldige med denne heilt nye namneskikken var og er at det kan føre til at folk begynner å bruke slike nye etternamn på folket også på gardane, der det opphavlege namnet kan vere tusen år gamalt. Det oppdaga eg raskt, og har sidan «slått ned» på slik bruk ved alle høve. Derfor synes eg det er kjekt at nokre gardbrukarar på Lesja i seinare tid har teke att gardsnamnet som slektsnamn.

I alle fall: den måten etternamn vart brukt på førte til at eg kutta ut desse namna i stor grad i bygdebokbinda, og det har nokre forståeleg nok reagert på. Slik det er gjort i bøkene, hadde / har kvar person som ikkje står med moderne etternamn (og det er nok over 99 % når vi reknar med alle:) det gardsnamnet vedkomande kom frå som etternamn.

Den første av hovudpersonane i ein familie der garden har gått frå foreldre til barn, kjem normalt frå familien framafor, og hadde dermed same etternamn. Den vedkomande gifta seg med står så med for- og farsnamn og «frå» ein annan gard. Da var det gardsnamnet vedkomande sitt etternamn, med same eller liknande skriftform.

I dei siste generasjonen før bøkene kom ut hadde så «avvikande» etternamn festa seg i større grad, og dei namna er så brukte i bygdeboka der eg fekk direkte melding om det frå folk sjølve.

I ein eventuell oppdatert versjon er det er aktuelt å legge inn i alle fall den siste generasjonen frå dei gamle bøkene, kanskje også lenger bakover, er det sjølvsagt naturleg å ta med etternamnet med den skrivemåten folk sjølve har valt. Viss dataprogrammet BSS blir brukt til oppdateringa, kan det programmet enkelt produsere namneregister, og da finn ein nok litt lettare fram i alle fall i den boka. Og mi meining er i alle fall at oppdateringa må følgje dei opphavlege binda og ha tilvising til bind- og sidenummer slik at ein enkelt kan gå til dei for å leite bakover.

Om denne bloggen

Ser at det kan vere nyttig med eigne bloggar for spesielle prosjekt. Eg kjem nok aldri unna Lesja eller bygdeboka for den bygda, som vart utruleg viktig for meg både fagleg (fekk vitskapleg stilling på Møre og Romsdal distriktshøgskule) og personleg (fann og fekk etablert eigen familie:).

Eg vil derfor bruke denne bloggen til informasjon om bygdeboka og refleksjonar om muleg oppdateringsprosjekt. Det har eg skrive innleiingsvis om i dette innlegget i den vanleg bloggen min.

Eg har elles brukt bygdebokarbeidet i mange faglege skriveprosjekt, m.a. i årsskriftet (årboka) til Lesja historielag og i andre samanhengar. Ein del slike publiserte arbeid er lagt ut på denne nettstaden (eit stykke nedover, dei øvste innlegga er "papirførelesingar" i generell lokalhistorie).