Gardshistorie: Pantebøkene

Pantebøkene er sentrale kjelder for all gardshistorie. I desse protokollane, etter tinglysingslova av 1935 i eigne saksomslag for kvar eigedom, er alle tinglyste dokument førte inn i full tekst. Det gamle prinsippet var at eit dokument skulle lesast opp på bygde- eller bytinget ("tinglysast"), og viss ingen hadde innvendingar hadde innhaldet rettsvern. Til stades var det normalt vitne som sette namnet sitt under i form av eit stempel eller signet, eigarmerke, som da stadfester at dokumentet er ekte.

Så lenge originaldokumentet var teke vare på var det god nok stadfesting på til dømes eit eigarforhold. Men etter kvart som tida gjekk, generasjonar og eigarar skifta, vart det behov for meir systematisk registrering av eigarforhold. Statsmakta bestemte derfor på 1600-talet at slike dokument skulle førast ordrett inn i eigne protokollar for kvart sorenskriveri i samband med tinglysinga. Frå først av vart dokumenta førte inn i tingboka, men ved Kristian 5's norske lov 1687 vart det innskjerpa, og etter kvart fekk alle sorenskrivarane slike bøker.

For Lesja (Nord-Gudbrandsdalen) startar den eldste tingboka i 1662. Pantebokføringa starta i 1720 medan Gudbrandsdalen var eitt sorenskriveri, men etter delinga i 1731 fekk vi altså eige for Norddalen.

Viss det i bygdeboka er referert til til dømes eit skøyte, finst det gjerne ei bokstavrett avskrift av dette i gardsmappene i bygdebokarkivet, utført av Per Berg. Men ofte er det berre nokså avkorta referat av skøyta, med den viktigaste informasjonen. Skøyte er ofte ført etter formuleringar som er svært standard frå stad til stad, som ein ofte hoppar over ved nyare omskriving.

Skøyte på Sør-Slettom 1794.

Andre heimelsdokument, til dømes husmannskontraktar, eller pantebrev ( under-pant), er det mindre avskrifter av i arkivet.

Digitalarkivet har fleire løysingar for å få oversyn over og tilgang til tinglyste dokument. 

Gardhistorie: om dei eldre panteregistra, serie 1 1732 - 1805 og serie 2 1785 - 1864

Som ein kan sjå av den førre bloggen, 10. februar, var det altså to seriar panteregister før den som kanskje er mest kjent, den som går frå 1863. Men den har som nemnt med nokså mange eldre dokument, særleg heimelsdokument, som var nokså gamle. På dømet som er med der, Sør-Slettom, ser vi at det første dokumentet er skøyte frå "Peder Christensen til Henrik Hansen, dateret og thingl. 7 Juni 1794". Peder er nr. 8a i lista over folket på garden i bygdeboka, medan Henrik er nr. 10, men han døydde alt i 1800!

Har må det altså til ei forklaring, så vi hentar like godt opp att øvste del av pantergistersida:

Her er altså 1794-skøytet ført over frå tidlegare register, men heimelshavar, Henrik, var død 63 år før føringa. Så kjem ein 'Indførsel' frå 1828 (utydeleg) som vart avlyst i 1868, altså gyldig  i 1863 da føringa av serie 3 vart starta. Neste dokument er så skøyte frå sonen Hans Henriksen (nr. 11 i bygdeboka) til sonen Henrik (nr. 12) datert 1863, tinglyst 1867 følgt av "Føderaadscontract" av same dato. Men Hans hadde jo ikkje heimel? Ifølgje bygdeboka fekk han det ved skiftet etter mora i 1814, og her ser vi altså at det skiftet nå, 19.juni 1868 vart tinglyst og sikra heimel og heimelsovergang til Henrik (nr. 12).

I dei eldre registra finn vi ikkje dokument vi kan kople direkte til bygdebokinformasjonen.

Serie 2 register 1

Går vi så til panteregister serie 2 nr. 1 er det ingen inngang på namn eller gardsnummer; ein må bla frå gardsnummer 1 Stuguflotten dit ein vil. Det går matrikkelnummervis, nokre eldre gardsbruk har same nummer, men vi finn Sør-Slettom på side 21 i det interne teljeverket på DA:

Her ser vi at det nok har gått litt for fort for skrivaren - han har vore nøydd til å rette gardsnamnet. Denne serien starta altså ca, 1785, og her ser vi at det første dokumentet altså er skøytet frå 1794, som vi altså fann att i 1863-serien. Her står òg 'innførselen' frå 1828; det gjeld eit bankinnskot på 3 spesiedaler 40 skilling. Kva det, og avlystinga i 1868 eigentleg handla om, må vi eventuelt inn i pantebøkene for å finne ut av.

Nedanfor er det tinglyst to dokument som gjeld utskifting "Lessøeskovens Sameieskov", altså alle gardane med rettar i skogen. Denne står òg på alle sidene i registeret, medan detaljane står i panteboka.

For Sør-Slettom skjedde det altså lite som skjer i den perioden denne serien var ført. Men bla gjerne litt framover eller bakover, så ser ein stor forskjell i aktivitetsnivå.

Serie 2 register 2 Lesjaverk

I oversikten og desse registra finn ein òg eit over "Lesja verk", eller "Læsje Verk" som det står på første sida. Sorenskrivaren starta altså å føre registeret i 1849, og avslutta det i 1864- Det var nok for å føre over eigedomane, gardsbruka, til register 1 i serie 3, det vi såg på i førre bloggen og øvst her.

Gardane i det området som nå heiter Lesjaverk, med eige postnummer 2667, låg frå 1660 under jernverket, som ein kan finne meir om under denne bloggen. Som ein kan sjå av bygdeboka, var ingen av gardane her matrikulerte før 1838. Men dei vart fråseld hovudbruket, Lesjaverk gard eller Verket, nokså raskt etter at den siste som prøvde å drive verket til jernproduksjon selde til Tore Mølmen i 1812. Tore og seinare eigarar av Verket selde så unna bruka i det gamle verksområdet eitt etter ett, og skøyta finn vi som regel øvst på registersida for kvart bruk.

Serie 1 1732 - 1805

Denne serien er er ein felles protokoll for norddalen, med seksjonar for kvart tinglag: Vågå, Lom og Lesja, som startar med Vågå på side 2. I dette registeret er ordninga forskjellig; her er side alfabetiserte. På kvar side står ein bokstav øvst, frå A og vidare gjennom alfabetet. Under kvar bokstav finn ein att gardar med namn som startar på den bokstaven, der innføringane går kronologisk under kvar bokstav.

Det ein finn i dette registeret, er pantsetting av jordegods, ikkje direkte heimelsdokument.

"Pandte Register for Lessøe Præstegield" (med Dovre) startar side 57. Kvar bokstav-side er kolonnedelt slik:

• Det pandtsatte Gods og Skyld
• Pandsetter- ne
• Pandhaver- ne
• for hvad Suma
• Brevets dato
• Naar Tinglyst
• Prot. Fol.
• hvad Forandring eller naar Aflyst

Vi finn altså at ein eigedom ("Gods") med skyld blir pantsett av ein person, kven som har pantet, summen det er pantsett for, når pantebrevet er datert og tinglyst, folio (side) i panteboka brevet er innskrive og om pantet er endra eller avlyst. Innføringane her kan vere litt utfordrande å kople til gardshistoriene i bygdeboka; slike økonomiske disposisjonar er vanlegvis ikkje teke med der.

Frå side 86 startar: "Efterstaaende Register viiser de uden for Jordegods Pandtsatte Ting, saasom Kreature, Løsøre med videre" - altså pantsett buskap og lausøyre. Det kan òg vere lagt til jordegodset i det førre registeret.

Begge desse registra er altså eigentleg det arkivverket kallar personalpanteregister.

Gardhistorie: om dei eldre panteregistra, først serie 3 1863-1950

Som eg har gjort greie for før, er altså heimelsdokument viktige gardshistoriske kjelder. Det er altså dokument som er tinglese (tinglyst), og som ein i dag finn i grunnboka; sjå tidlegare blogginnlegg. Slike dokument finn ein altså ved hjelp av to forskjellige  før tinglysingslova av 1935: 

• panteregisteret, der referanse til slike dokument er lista kronologisk, og
• panteboka, der innhaldet i dokumenta er avskrive i prinsippet bokstavrett, tilsvarande det originale dokumentet (til dømes eit skøyte), som han som la det fram for tinglysing tok vare på sjølv.

Rundt om på mange gardar ligg det slike tinglyste dokument, der ein altså alltid vil finne ei avskrift i protokollen - panteboka - som sorenskrivaren har hatt lagra. Nå er desse protokollane innleverte til Arkivverket og ein kan slå opp i dei på Digitalarkivet.

Men utgangspunktet er altså panteregistra, og når ein søkjer på desse for Lesja kommune på Digitalarkivet får ein opp tre seriar:

• Panteregister - 1. serie:
• 1. Nord-Gudbrandsdal sorenskr. 1732 - 1805 Realregister. Panteobligasjoner i fast eiendom og løsøre.
• Panteregister - 2. serie:
• 1. Nord-Gudbrandsdal sorenskr.; Lesja tinglag 1785 - 1864 Realregister
• 2. Nord-Gudbrandsdal sorenskr.; Lesja tinglag 1849 - 1864 Realregister for Lesja verk.
• Panteregister - 3. serie:
• 1. Nord-Gudbrandsdal sorenskr.; Lesja tinglag 1863 - 1950 Realregister
• 2. Nord-Gudbrandsdal sorenskr.; Lesja tinglag 1917 - 1950 Realregister. Tillegg.
• 3. Nord-Gudbrandsdal sorenskr.; Lesja tinglag 1928 - 1950 Realregister. Tillegg.

Det er altså tre 'generasjonar' panteregister der ein finn referansar til tinglyste dokument for Lesja. Som vi ser er den siste, tredje serie, den som ligg nærast opp til 1935 da grunnbok-systemet overtok.

Sidan døma eg har vist tidlegare starta med Haugtun II gnr. 12/14 (Lesjaskog skule), frådelt sør-Slettom gnr. 12/5 i 1932, held eg like godt fram med panteregisteret for den garden.

Det er altså 3. serien nr. 1, realregister 1863-1950. Der finn vi innføringa for "Løbe Nr. 45 Slette Søndre"  på folio (sidenummer) 73a (øvste del):

Her ser ein øvst informasjon om eigedomen (garden): løpenummer og skyld i daler-ort-skilling etter 1838-matrikkelen, det nye gards- og bruksnummeret (12/5) og den nye skylda etter 1886-matrikkelen på 2 mark 72 øre.

Dei trykte overskriftene viser til kva dokument som er tinglyst, pantebok nummer og folio i panteboka og så ein kolonne for "Anmerkninger". Her kan ein sjå referanser til skøyte, skifte, 'overenskomster' , obligasjonar osv., der nokre dokument er overstrokne. Det er slike som vart innførte etter kvart, men avlyste etter kvart som dei vart innfridde.

Sidene vart ofte overfylte. Slik ser nedste del av sida ut:

Her ser vi skylddeling der bruksnr. 13 Skottøygarden vart frådelt i 1926, eit par avlyste pantobligasjonar og så starten på ei utskifting til avløysing av bruksrettar på bruksnr. 5. Detaljane finst i pantebok 33 fol. 370. Vidare ser vi at registeret held fram i 'III' side 137, som viser til 3. serie nr. 3 1928-1950 Tillegg.

Der finn vi framhaldet, med frådelinga av bruksnr. 14 'Høgtun II' (skuletomta) i 1932:

I tillegga er framhaldet for dei enkelte gards- og bruksnummer førte etter kvart som hovudsidene i 1863-1950-registeret vart utskrive. Så på sida framafor 12/5 står framhald for Nørstebø gnr 135/1.

Beste måten å finne desse panteregistersidene på er å gå til Eiendomssøk - Panteregistre, velje kommunen og så gardsnummer og bruksnummer. For Slettom 12/5 kjem det da opp direktelenke til desse sidene.

Kopiar av hovudsidene frå denne panteregisterserien skal elles ligge i alle gardsmappene i bygdebokarkivet.

I neste innlegg ser eg på dei to andre panteregisterseriane, nr. 2: 1785 - 1864 med Lesjaverk 1849 - 1964 og nr. 1 1732-1805.

Gardshistorie: Om heimelsdokument i 'gamal grunnbok'

Dette er ei oppfølgjing av bloggposten frå 24. januar, om nyare heimelsdokument. Først litt om historia til grunnboka; ho er den eine hovuddelen i tingslysingssystemet, og har namn på den som har heimel til ein eigedom og rettar som ev. heftar på eigedomen. Den andre delen av systemet er matrikkelen. Desse to utgjer i dag Eigedomsregisteret, i drift frå 1995.

Nemninga grunnbok kom inn i lovverket med tinglysingslova av 1935. Det er eigentleg litt upresist, for det omfattar det tidlegare panteregisteret, der alle tinglyste dokument var og blir ført inn, og i dag gjeld det òg sjølve dei tinglyste dokumenta, som skøyte, jordskiftebeskrivingar, pantobligasjonar osv. Den grunnboksutskrifta ein i dag kan laste ned gratis frå Kartverket (sjå blogg 24.1.22) er eigentleg ei direkte vidareføring av panteregisteret.

Panteregisterert inneheldt registrering av og tilvising til innhaldet i panteboka, sjølve dei tinglyste dokumenta, som grunnboka nå. Fram til 1950 ligg desse dokumenta ope tilgjengeleg i Digitalarkivet. Treng du nyare tinglyste dokument må dei bestillast frå Kartverket.

Og med det er vi nærmare 'gamal grunnbok'. Når du har gardsnrummer og bruksnummer, er det utgangspunktet for å søkje i 'gamal grunnbok': https://media.digitalarkivet.no/self-service/grbb 

Her er det ei lenke til 'Veiledning for søk', og ved utfylling får du ei pdf-fil som består av fleire sider:

• Framside med kommune-, gards- og bruknummer og namnet på eigedomen:

• Neste side har ei innhaldsliste, som eigentleg berre viser til dei enkelte sidene

• Og så den første (viss fleire) sider med dei innføringane som er gjort. Merk at sjølv om bruken av desse arka starta først etter lova av 1935, vil det vere innført eldre dokument som framleis var gyldige, til dømes refernse til skylddelingsforretninga da eigedomen vart etablert.

Som ein kan sjå her, er det kolonne for dagboknummer og 'dagbokført' (dato). Her er det ikkje ført noko, men tinglysinga frå 1935 vart gjort ved at dokument som vart innleverte vart dagbokførte med nummer og dato, og det må ein da nytte for å finne desse dokumenta.

Har ein desse, kan ein bestille dei frå her: https://media.digitalarkivet.no/tl/pbok/search - men Arkivverket har ikkje fullført arbeidet med å registrere alle dokument på nummer, så det kan bli bom sjølv om dokumentet finst. Da kan ein finne sjølve pantebok på årstal og bla manuelt.

Døme på skøyteavskrift ein kan hente ned etter søk på gardsnummer/bruksnummer.

I neste innlegg ser eg nærare på dei eldre panteregistra.

Gardshistorie: om nyare heimelsdokument

I ei gardshistorie bør ein sjølvsagt ha oversyn over heimelsdokumenta som gjeld garden, i betydninga ein eigedom med gards- og bruksnummer (gnr./brnr.) i matrikkelen. Det er dokument som på dateringstidspunktet definerer kven som har rettsleg grunnlag for å eige eller kan bruke garden.

Slike dokument finn ein i grunnboka, som i dag er eit digitalt dokument for kvart bruksnummer (tilsvarande). Der finn vi namnet på eigaren og normalt når ho/han har overteke, gyldige heftingar som er registrert (tinglyst) på eigedomen (dette kan vere mykje, som til dømes utskifting, kraftliner, reglar for veg osv. , mange av desse kan gjelde fleire bruksnr.) og 'Grunndata', om når bruksnummeret er oppretta, om andre er utskilt frå denne o.a. Sjå døme nedst.

Enklaste måte å finne dette dokmentet på er via Kartverket si netteneste www.seeiendom.no - når ein veit gnr./br.nr. Det har ein ofte på eigne dokument, viss det gjeld eigen eigedom. Ein annan måte å finne nummera på er å gå via www.norgeskart.no, søkje seg inn på eigedomen på kartet og klikke på den,. Da kjem det opp ein meny det namnet eller vegadressa på staden kjem øvst, og så nokre val:

Det er her du kan finne gjeldande eigedomsinformasjon, på det øvste valet. Klikk på det, og du får ei ny ramme:

På dette søket får ein fram gnr./br.nr.; dette gjeld altså Lesjaskog skule, gnr. 12 br.nr. 14, grunneigedomen.

Her har ein òg ein nyttig funksjon, 'Marker eiendom' - da blir grensene til grunneigedomen vist på kartet. Her er det likevel nyttig å merke seg at så langt eg forstår er det som blir vist eigentleg det vi kan kalle "ei fungerande praktisk eigedomseining" (Sevatdal 2017 side 244), altså ein eigedom som omfattar fleire bruksnummer.

Neste steg er å klikke på [VIS MER INFORMASJON]. Da får ein eit slikt skjermbilde, altså frå Kartverket sin nettstad seeiendom.no:

Der eigedomen òg er avmerkt på eit kartutsnitt, som kan forstørrast.

Her ein to val: 'Vis grunnboken' og 'Bestill fra grunnboken'. Den siste styrer ein til ei eiga e-handelsside, der ein kan bestille stadfesta dokument mot betaling.

Ved å klikke på 'Vis grunnboken' kjem ein til ei innloggingsside med elektronisk ID, mellom anna bank-ID. Logg på der, og ein får automatisk lasta ned ei grunnboksutskrift for eigedomen.

Ein kan fritt søkje på fleire nummer og få nedlasta slike utskrifter, så lenge ein er innlogga.

Grunnboka for Lesjaskog skule:

Utskrifta er disponert likt for alle, men innhaldet samsvarar sjølvsagt med tinglyst innhaldt for det enkelte bruksnummer.

I neste innlegg går eg inn på det som her er kalla 'den manuelle grunnboka'.

Meir om kva bygdeboka kan nyttast som utgangspunkt for

Denne bloggen har blitt liggande roleg nå sidan rett før jul i 2017. Den har vore kopa til denne Facebook-gruppa: "Bør det startast eit prosjekt for å oppdatere Bygdebok for Lesja bind 1-3?", som eg nå forsøker å endre til "Korleis oppdatere gardshistorie bygd på Bygdebok for Lesja bind 1-3"; altså ei opning av temaet. Og det er ei oppdatering som ikkje skal blandast saman med innhaldet i dei trykte bøkene.

Prosjektet om å oppdatere med eit nytt bind, der fokus skulle vere sjølve personinformasjonen, ser det ikkje ut til å vere muleg å få til. Eit slikt prosjekt må sjølvsagt ha som mål å få med alle som bur og har budd i bygda i det som snart er ein generasjon sidan i alle fall Lesjaskogbindet kom ut (1987). Det vil bli nokså arbeidskrevjande (sjå lenger ned i bloggen), og det er jo kanskje ikkje alle som vil vere med.

Men desse tre bygdebokbinda har altså eit førsteledd, "gardshistorie", som eigentleg ikkje var tenkt å vere med i eit ev. nytt bind, anna enn i form av oppdaterte kart og slik at nye heimar / bustadhus sjølvsagt måtte få plass.

Gardshistoriekapitla i bøkene er neppe det som blir lese mest... - enda det var det eg eigentleg vart beden om å skrive da eg vart kontakta av bygdeboknemnda:

Brev datert 5. september 1980.

Det stemte for så vidt bra, takka vere det grunnlaget overlærar Per Berg hadde lagt for bygdebokarkivet. Men innhaldet der dekte i all hovudsak det ein finn i offentlege, skriftlege kjelder fram til førre hundreårsskifte, når ein ser bort frå nokre svarskjema innsamla av Arne Amundgård (som var tilsett på prosjektet før meg). Eg organiserte òg litt slik innsamling, som er grunnlaget for dei formuleringane ein finn sist i dei fleste gardshistoriedelane, til dømes denne frå Nordistugu Norderhus, bind 2 side 283-84:

Drifta på garden i dag er mjølk- og kjøtproduksjon, og skogsdrift. Det er 26 mjølkekyr, 10 kviger, 15 kalvar og 26 uksar (gjennomsnitt siste åra). Til garden høyrer 224 mål dyrka mark, moldjord, 640 mål produktiv skog og 50 mål anna areal. Sist det vart dyrka korn til trusking her, var i 1969. Garden har seter på Nysetre i Lordalen. Ho var i drift til 1957. Dei hadde heimseter på Liakvee på andre sida av Lågen (sjå skisse s. 270).

I tillegg kunne det vere med nokre ord om brukarane hadde hatt anna arbeid, men elles var nok dette omtrent det meste vi hadde. For fleire hadde vi ikkje noko som helst, så der er formuleringa berre til dømes:

Det var så allsidig husdyrdrift på garden framover 1900-talet. Attåtnæringar har det ikkje vore trong til.

Eg visste sjølvsagt at det fantest (og finst framleis) mykje stoff om gardane - i tydinga gardsbruka, dei enkelte driftseiningane - som det ikkje var muleg å innarbeide i bokformatet. Eit konkret tema som er nokså vanleg i slike bøker - og vart drøfta med nemnda for Lesja - er til dømes husa på gardane: kor gamle er dei, kven bygde dei, når vart dei bygd. osv. Men det grunnleggjande prinisppet for gardshistorie i slike bygdebøker er som oftast at ein ikkje skal gjere forskjell på forteljingane, i alle fall ikkje i for stor grad. Ein må bygge på kjelder ein har, og manglar slike,  til dømes om husa, må ein skaffe det for alle objekta i forteljinga (bokverket). Det såg vi oss altså ikkje i stand til for dette temaet i Lesjabøkene.

Det eg dermed opnar for nå, er å vere til hjelp for folk som er interessert i historia til garden dei har eit forhold til, som heimgard og bustad i dag, som gamal slektsgard eller anna, med å finne kjeldestoff dei kan bruke sjølve til å skrive si eiga gardshistorie. Eg kjem tilbake med tips i seinare innlegg på denne bloggen.

Bind 1 Lesjaskogen er utseld - muleg opptrykk?

Det første bindet av dei gamle bøkene, om Lesjaskogen, var - som dei andre - trykt i 2000 eksemplar. Det har vore utseld frå Lesja kommune i mange år. Kor stor etterspurnaden har vore etter at det var tomt på lageret kjenner eg ikkje til, og boka kan jo for så vidt lesast på bokhylla.no. Men ein del synes nok det er slitsamt å lese på skjerm og vil heller ha papirversjon, som altså er vanskeleg. Eit kjapt søk på nettstaden antikvariat.net gir i dag 0 treff for bind 1 (og 1 kvar på bind 2 og 3).

Gjennom ein uforpliktande sjekk av kva eit eventuelt opptrykk av bind 1 vil koste har vi kome fram til følgjande: Først må nokre arbeidsoperasjonar gjerast: ein må, som klargjering for trykking, reinskjera ei original bok til enkeltsider (636 sider). Desse må så skannast i to omgangar: først som tekst og deretter i bildemodus for å få god nok kvalitet på fotografia. Deretter kjem kostnaden med trykking, som heng saman med kor mange eksemplar som skal trykkast (opplaget).

Ein slik produksjon, med eit opplag av bind 1 på 500 eksemplar, ser ut til å kunne gjerast for ein stad mellom kr. 85.000 og 90.000 (+ mva).

Førsteopplaget av bind 1 hadde ein utsalspris per bind på kr. 300, men det er kanskje rimeleg å doble denne for eit nytrykk?