Refleksjonar kring inntektene av eit eventuelt nytt bygdebokbind

Når ein skal kalkulere slike prosjekt, må ein sjølvsagt også rekne med inntektene av boksalet. Ulempa er dessverre at ein får ikkje desse inntektene før i etterkant av stort sett alle utgiftene til arbeid og trykking, og korleis vil salet gå?Bokprosjekt, slett ikkje berre bygdebøker, har derfor betydelege likviditetsutfordringar. Det veit alle som har prøvd å drive bokforlag (som eg har gjort sjølv)...

Når det gjeld bygdebøker av denne sjangeren (busetnads- eller gards- og slektshistorie) generelt, veit ein rett nok at dei er rimeleg sikre salssuksessar, med eit forbehold i høve dei store "døgnfluene": dei får vanlegvis eit løft når dei blir utgjevne, men blir så selde over lang tid, mange år.

Lesja kommune har for så vidt gode erfaringar med slikt boksal. Kommunen har vore forlag ikkje berre for bygdebøkene, men i alle fall òg for Øystein Mølmen: Jakt og fangst i Lesja, Ivar Kleiven: Lesja og Dovre (lenka går til 1923-utgåva, men kommunen gav i 1981 ut eit identisk nytrykk) og fleire.

Det som ofte gjer det vanskelegare å bruke dei erfaringane ein kommune har frå boksal, er manglande rutiner for registrering av boksalet. Det er oppgåver som kjem inn i mellom alt det andre ein kommuneadministrasjon skal drive med, ein manglar kanskje spesifikke postar i rekneskapssystemet osv. For i det heile å vete kor mange bøker som er selde, må ein telje opp det lageret som står att og trekke det frå det opprinnelege opplaget av bøkene. Det må ein da gjere kvart år skal ein halde slikt oversyn. Så langt eg veit har nok ikkje Lesja gjort det - men om eg tek feil er det jo svært bra!

Det siste store prosjektet eg har vore involvert i er Busetnadssoga for Volda. Her oppmoda eg kommunen om å registrere salet år for år og bind for bind frå første bindet vart gjeve ut i 2005, og - som ein kan sjå av tabellen - det har blitt følgt opp. Salet første året eit bind var utgjeve er sjølvsagt størst, men det har óg noko å seie når boka vart lansert; som ein kan sjå vart bind 2 og 6 lansert like opp under jul, og salet vart nok litt mindre det året. Men som ein óg kan sjå, ettersalet av dei enkelte binda går jamt og trutt. Slik har det nok vore med Lesjabøkene òg, utan at eg altså kjenner tal, men bind 1 vart som kjent utseld for mange år sidan.

Prisen på bøker er sjølvsagt òg ein variabel. Er boka for dyr er folk mindre viljuge til å kjøpe, viss dei er usikre på om ho er verd prisen. Nå "toler" nok bygdebøker litt høgare pris enn andre fagbøker, viss dei inneheld stoff folk er interessert i. Og det gjer ofte bøker av denne sjangeren. Voldabøkene blir seld for kr. 600 per ordinært bind, kr. 500 for registerbindet og kr. 3000 for alle bøkene i ei pakke.

Volda kommune sel bøkene på same måte som Lesja har gjort: sjølv over disk eller etter bestilling per post eller telefon og i kommisjon via bokhandlarar og truleg på butikkane rundt om i bygdene. Alt utanom salet over disk fører med seg utgifter: porto for utsending (kan krevjast inn) og salsprovisjon til kommisjonærar. Desse kostnadene varierer sjølvsagt mykje, og det eg ikkje har hatt høve til å sjå på for Volda er kva som har vore bruttoinntekten på boksalet av desse bøkene (ikkje medrekna andre lokalhistoriske bøker Volda kommune òg har for sal). Med det talet delt på samla antal bind kunne ein truleg få eit oversyn over netto inntekter av boksalet for Volda, men det er altså ikkje gjort.

Eit tankeeksperiment

Eit oppdateringsbind for Lesja kan truleg seljast for kr. 600. Ein kan kanskje rekne med at viss det kjem i rimeleg tid før eit julesal, går det nok ut nærare 1000 eksemplar rimeleg raskt? Kva salsutgiftene kan bli er sjølvsagt vanskeleg å meine noko om, men det er kanskje ikkje urimeleg å kunne rekne med netto inntekter på nærare 4-500 tusen lanseringsåret og året etterpå?

Sidetal, tidsforbruk og kostnader, eit muleg oppdateringsbind

Det er notorisk vanskeleg å kalkulere slike prosjekt. Det finst ingen «norsk standard», og arbeidstempo og avbrot av ymse grunnar oppstår nesten alltid.

Metode

I den rapporten Ole Martin Sørumgård og eg har arbeidd med, baserer vi oss på erfaringar frå tidlegare prosjekt vi har vore involvert i, særleg Sulasoga, publisert i fem bind pluss registerbind i 2004–2009. Sulasoga var pilot­prosjekt for utviklinga av bygde­bok­data­base­programmet BSS, og vår programutviklar Ole Martin Sørumgård hadde i realiteten funksjonen som «bygde­bok­for­fattar». Han hadde ansvaret for familieoppsetta («slekts­historia»); desse bøkene har ikkje ordinær gardshistorie (som i Lesjabøkene), og grendekapitla var skrive av ein annan forfattar.

Som ein del av utviklingsarbeidet og pilotprosjektet registrerte Sørumgård tidsforbruk for fleire arbeids­operasjonar, ikkje berre behandlinga i programmet. I Sula-prosjektet vart det utvikla eit skjema til husstandane for å få inn informasjon, denne informasjonen skulle registrerast, manuskript skulle klargjeras og sendast husstandane til gjennomsyn, korrigeringar innarbeidast osv. slik at innhaldet i databasen var klart til utskrift og direkte oversending til trykking. Erfaringane frå Sula-prosjektet har Sørumgård så brukt til å kalkulere ein samla arbeidsinnsats i timar per trykt side i ferdige bøker. Den kalkylen, som for Sulasoga viste om lag 2,5 time per side, er det vi har som metode for å seie noko om arbeidet som må til i eit nytt Lesja-prosjekt. Det er vel og merke den delen som omfattar familie- og personinformasjonen. Bustad- og annan informasjon (gards- og ev. grendehistorie) som skal vere med i den ferdige boka må kalkulerast på anna vis.

Sidetalet

.. er i stor grad proporsjonalt med folketalet i området i den perioden verket skal dekkje. For Lesja reknar vi 1970 som eit «startår» for dei familiane som skal ajourførast i dei gamle bøkene. Det er altså familiane i dei tilsvarande bustadane: gardar og bustadhus, men ikkje nedlagde plassar og fråflytte hus (sjå gjerne innhaldslistene i dei gamle bøkene), som utgjer litt over 700. I tillegg kjem så dei nye familiane som er etablert og bur eller har vore busett i bygda (ikkje detaljkalkulert) etter bøkene var utgjevne.

Så reknar vi ein periode på 50 år fram til ei eventuell ny bok med oppdatert informasjon om dei som står i bøkene og nye familiar og bustader skal vere klar til utgjeving.

Ut frå Sulasoge-erfaringane og med eit liknande oppsett av familiar som i bind 1–3 meiner vi at den oppdaterte familieinformasjonen i eit nytt bind for Lesja kan bli på kring 320–340 sider. Ei ferdig bok vil likevel bli større, og 550–600 sider er truleg ei grense. Namneregister (for- og etternamn) har kanskje størst interesse, og det vil etter desse kalkylane ta ca. 60–70 sider. Tittelsider og innhaldslister tek kanskje 9 sider. Dei gamle karta, viss ein vil bruke dei, tek ca. 45 sider. Da er boka oppe i 450 sider, og ein har att 100–150 sider til disposisjon til andre element: noko utvida tekst på gardar / bustadhus og fleire bilde.

Tidsforbruk og kostnader

Erfaringane frå Sulasoga gav oss også eit brutto timetal arbeid delt på talet på ferdige manuskriptsider for den reine familieinformasjonen, men det gjeld berre med dei arbeidsmetodane som vi utvikla i samband med Sulasoga.

Med bokproduksjonen følgjer det ein del andre operasjonar, i tillegg til oppsett av rein tekst, som må reknast inn: illustrasjonar, redigering, korreksjon av manuskriptet etter utsending til kontroll, produksjon av register og prosjektleiing. Omfanget av dette arbeidet er det vanskeleg å kalkulere på førehand, men digitaliseringa, og ein oppdatert metode med direkte digitalkontakt med den enkelte familien, kan i det minste gjere det lettare enn da dei gamle bøkene vart produsert.

Etter Sulasoge-metoden ville det da, slik vi ser det nå, vere nødvendig med kanskje 1000-1200 arbeidstimar for å gjere innhaldet i ei bok klar for trykking.

Også for bokproduksjonskostnadane, oppsett av boksidene (ombrekking) og trykking tek vi utgangspunkt i erfaringane vi har frå fleire nyare prosjekt. Trykkeprisar har i mange år halde seg svært stabile og vesentleg lågare enn da dei gamle bøkene vart trykte. Opplag og sidetal i boka har sjølvsagt betyding, men mindre enn ein skulle tru. Med eit sidetal i boka på mellom 400 og 600 sider, fargetrykk og opplag på mellom 1000 og 2000 eksemplar er vår erfaring at denne kostnaden kan kome på mellom ca. kr. 150.000 og kr. 250.000.

Korleis oppdatere personinformasjonen på mest muleg effektiv måte?

Da har eg hatt høve til å ta opp att dette arbeidet, og har spekulert ein del på korleis ein bør gå fram for på mest muleg effektiv måte å få inn oppdatert informasjon om a) dei siste familiane i dei gamle bøkene og b) nye familiar som er etablerte.

Den tradisjonelle måten å få inn informasjon om dei siste par generasjonane i slike bokverk på er ved å lage eit papirskjema og sende ut i alle postkassar, og så be folk om å fylle ut og returnere desse til ho eller han som har ansvaret med å skrive ut og redigere teksten ("forfattaren") som skal trykkast.

Når "forfattaren" så meiner å ha fått skrive inn familieinformasjonen komplett, har ho/han ofte, i alle fall i mine prosjekt, tatt utskrift som har blitt sendt i retur som papirpost for kontroll. Det har vore gjort med relativt kort frist før trykking. På den måten blir ansvaret for mulege feil eller manglar overført til den enkelte familie, og "forfattaren" kan avvise klager og kritikk etter lansering av bøkene. Dette vart t.d. gjort i sluttfasen med dei tre Lesja-binda.

Det er likevel fleire ulemper med denne metoden. Det blir produserte svært mykje papir, det kostar porto og det tek etter måten lang tid. Ein må kanskje bruke grendekontaktar for å få inn ferdige skjema.

I dag er jo digitalisering og effektivisering moteord som mange mislikar. Men i denne samanhengen trur eg likevel ein slik prosess kan effektiviserast monaleg gjennom systematisk bruk av nyare digitale hjelpemiddel. I dag kan ein relativt enkelt, t.d. gjennom gratis tenester som Google, sjølv produsere skjema som ein distribuerer på ymse måtar og få resultatet inn for vidare behandling.

Eg trur likevel at for eit ev. Lesja-prosjekt, der vi altså tek sikte på først å registrere dei siste familiane i dei gamle bøkene før innsamling av oppdatert og ny familieinformasjon, at dette kan gjerast enklare og raskare. Det er nemleg vanskeleg å utforme generelle skjema som skal passe for alle familiar, særleg med dei etter kvart nokså kompliserte familiestrukturane ein kan sjå i dei fleste lokalsamfunn ("dine, mine og våre barn"). Eit skjema må da ha mange og kompliserte felt for å fange opp alle variasjonar, og det kan avskrekke mange frå å gå laus på det.

Viss det skulle bli eit prosjekt med å oppdatere personinformasjonen i Lesjabøkene som eg ev. blir involvert i, ser eg derfor for meg ein meir direkte kontakt med kvar familie. Eg vil opprette ein eigen e-postadresse, og ganske enkelt be alle ta kontakt med meg på den. Til slike familiar som allereie står i dei gamle bøkene, sender eg så kopi (klipp/lim i e-postmelding) av det som er registrert, og be om kontroll og oppdatering. Når eg så får svar oppdaterer eg databasen, tar ny klipp/lim-utskrift og sender i retur. Den fram- og tilbakekontakten går til alt er oppdatert og klart til trykking.

Det er muleg at ein slik prosess må avgrensast litt, t.d. til delar av bygda og steg for steg (og kanskje også her å bruke grendekontaktar til hjelp), men det må vurderast nærare og kanskje testast.

Kom gjerne med synspunkt nedafor her.